Το ποίημα του Αντώνη

 

Οι λέξεις μου λιποτακτούν
Φτάνω στη μάχη
Αποδεκατισμένος
Όχι γιατί κουράστηκαν να πολεμούν
Όχι γιατί δεν θέλουν να θυσιαστούν
Για το καλό ενός νοήματος
Δεν λιποψυχούν
Δεν ορρωδούν

Μόνο τους πήρε το μυαλό
Ένα ηλιοβασίλεμα
Κι η γυμνή σιωπή

***
Ο πίνακας είναι του Andrzej Wróblewski

Το ποίημα της Φωτεινής

Το ποίημα δεν είναι
Προσευχή
Δεν ζητάς τις πρεσβείες
Δεν υπόσχεσαι κεριά
Ούτε αφιερώματα με χαραγμένα χείλη
Χαραγμένα μάτια
Ή στήθη στου πάθους τα εικονίσματα
Στις εκκλησίες που κάποτε λειτουργήσαμε
Είναι

Ραντεβού που αναβλήθηκαν
Όνειρα που δεν απαντήθηκαν
Πεθαμένα σκαθάρια
Υποσχέσεις που τηρήθηκαν
Αποστολές που στέφθηκαν με επιτυχία
Ρούχα που στέγνωσαν στην ταράτσα
Άδεια ρούχα γυμνών αγγέλων
Δεν είναι.

Τα ποιήματα είναι νυκτόβια πουλιά
Με ορθάνοιχτα μάτια σε κοιτούν μέσ' στο σκοτάδι
Μόνο οι οιωνοσκόποι μπορούν
Να μαντέψουν
Τι ανακάλυψαν
Στις ατσαλάκωτες νύχτες
Της ανθρωπότητας.

***
ο πίνακας είναι του Παλαιστίνιου ζωγράφου Tayseer Barakat

Εκπομπές στο Αρχείο: Ελένη Βακαλό

 

- Μπορώ να καπνίσω;
- Βεβαίως!
- Ευχαριστώ!

Η συνέντευξη δίνεται στον Άρη Σκιαδόπουλο και στο «Νυχτερινό επισκέπτη» (ΕΡΤ) το 1996. Μοιάζει κάπως περίεργο να ρωτάει η Ελένη Βακαλό (1921-2001) αν μπορεί να καπνίσει, δεδομένου: α) ότι θα κάπνιζε όπως και να ήταν β) η συνέντεξη δίνεται στο σπίτι της (στην Πλατεία και οδό Παπαδιαμάντη στην Κυπριάδου). Είναι αυτή η μικρή και μεγάλη ευγένεια, αν και είμαι σχεδόν σίγουρος πως το θέμα του τσιγάρου θα είχε συζητηθεί από τα πριν, αφήστε που στην ουσία ακούγεται μία ερώτηση χωρίς ερωτηματικό.

- Μου είπατε πριν πως ανήκετε στον αντιεξουσιαστικό χώρο.
- Στον αντιεξουσιαστικό λόγο γενικώς

Εκπομπές στο Αρχείο: Νίκος Χουλιαράς

 

1985. Στο «Ζωντανό Μουσείο», την εκπομπή της Βεατρίκης Σπηλιάδη στην ΕΡΤ, ο Νίκος Χουλιαράς καταθέτει τα αισθητικά στοιχεία που σημάδεψαν τη ζωή και το έργο του δίνοντας παράλληλα και κάποια κλειδιά για την ερμηνεία των εικαστικών (και όχι μόνο) εμμονών του. Οι σκιές των έργων του ας πούμε, έχουν τις ρίζες τους στο θέατρο σκιών, στον Καραγκιόζη και τις παιδικές παραστάσεις που έστηνε ο ίδιος. Κυρίως στην παρουσία των σκιών των δέντρων της αυλής, των παιδιών και βέβαια στις σκιές εισαγωγής και αποχώρησης των φιγούρων στον μπερντέ. «Ένα από τα πράγματα που επηρέασαν τη ζωγραφική μου ήταν ο Καραγκιόζης που έπαιζα στην αδερφή μου και στα άλλα παιδιά στον κήπο του σπιτιού μας» αναφέρει ο υπέροχος ζωγράφος, πεζογράφος, ποιητής και μουσικός.

Νομίζω πως ζωγράφοι και ποιητές είναι αυτοί που διασώζουν τελικά τις μικρές και σύντομες και εύθραυστες κινήσεις της ζωής.

Εκπομπές στο Αρχείο: Μίλτος Σαχτούρης

 

Ο Σαχτούρης πέθανε ένα χρόνο μετά από αυτή την εκπομπή (Παρασκήνιο, 2004). Στα τελευταία πλάνα απαντά με δυσθυμία, δηλώνει κουρασμένος, δέν έχει τι να πει, κάπου είναι μπερδεμένα τα καινούργια ποιήματά του, αρρώστησε πρόσφατα, δεν θέλει να μιλήσει. Κι ο Λευτέρης Ξανθόπουλος τον παλεύει λίγο, μήπως πάρει κάποια φράση του. Τον ρωτάει λοιπόν για το σχολείο του, αν έκαναν σκασιαρχείο τότε,

-«Ουου, αγρίως» απαντά και μοιάζει σαν να μπόρεσε πάλι να ξεφύγει.

Και σκέφτομαι, καθώς τον ακούω: πάντα σκασιαρχείο έκαναν οι ποιητές, ειδικά ο Σαχτούρης.

Εκπομπές στο Αρχείο: Μελίνα Μερκούρη

 

- Ο έρωτας τι ρόλο έπαιξε στη ζωή σου;
- Αχ.... αχ...

Μελίνα Μερκούρη (1920-1994). Απαντώντας στο δημοσιογράφο Γιώργο Δουατζή σε εκπομπή του 1994 (ΕΡΤ).

Εκπομπές στο Αρχείο: Δημήτρης Χριστοδούλου

 

«Εκεί λοιπόν, στο κέντρο αυτού του τυφώνα, γεννιέται ένα παιδί - όπως χιλιάδες παιδιά που διοχετεύθηκαν μες στη ζωή, που εν πάσει περιπτώσει φτιάξανε αυτή τη χώρα. Ωστόσο, ανάμεσα σε αυτά τα παιδιά, ήταν κι εκείνα με την ιδιαίτερη ευαισθησία, που κάπως αλλιώς βλέπαν τον κόσμο. Δηλαδή τα παιδιά που χρειάζονταν παιδεία, βιβλιοθήκη, μουσική, μουσείο - να πλησιάσουν το χώρο της ευαισθησίας. Πράγματα ανύπαρκτα. Ωστόσο εάν δεν είχαμε τις βιβλιοθήκες, είχαμε μια τεράστια ανθρωπιά γύρω μας. Είχαμε τον ανθρώπινο πόνο κοντά μας, στα μάτια μας...»

Δημήτρης Χριστοδούλου (1924-1991). Στο «Μονόγραμμα» της ΕΡΤ (1986).

Το ποίημα του Νίκου Κ.

 

Ο ποιητής πίνει νερό
Δεν διψά
Πίνει νερό
Δεν χορταίνει
Πίνει νερό
Δεν πίνει νερό

Ο ποιητής είναι η πολυσημία του ποιήματος
Το υπόλοιπο είναι ένας άνθρωπος
με ένα ποτήρι νερό στο ένα του χέρι


***
Ο πίνακας είναι του Andrzej Wróblewski

Το ποίημα του κυρίου Νίκου

 

Με χτυπούσε η βροχή σαν τις λέξεις
Κι ήθελα να σου πω
Δεν βρέχει, δεν είναι νερό
Κάθε σταγόνα είναι το μαχαίρι στο χέρι
Που με καρφώνει
Το αίμα μου πλημμυρίζει τους δρόμους
Κι οι άνθρωποι κρύβονται στα σπίτια τους
Μην λερωθούν

Γιατί το αίμα δεν βγαίνει εύκολα από τις συνειδήσεις.

***
Ο πίνακας είναι του Andrzej Wróblewski

Μεγάλη εβδομάδα του 2025

 

Ένα απλωμένο σάβανο πάνω σ' ετούτη την άνοιξη, και σε αυτή την άνοιξη - με τον τρόπο του Άρη Μαραγκόπουλου. Κι εμείς ανεβαίνουμε στην Παναγιά των Βράχων, στην εμπασιά της Νεμέας, μια Παναγιά σκαρφαλωμένη στο Πολυφέγγος. Μεγάλη Δευτέρα. Ένα όρνιο αρπάζει ένα αρνί. Μια μάνα κρατάει το παιδί της αγκαλιά δίπλα σε μια κολυμπήθρα, ένα κανάτι, φτερωτοί άνδρες, αντίρροπες σκέψεις, άσχημη πόλη η Νεμέα, άσχημη μέρα η σημερινή, σαβανωμένη Άνοιξη κι η ομορφιά των βυζαντινών μορφών κι οι κουτσουπιές και τα κίτρινα λιβάδια κι οι ανθισμένες πορτοκαλιές κι η εκδρομή όχι στον τόπο - στους χρόνους εκδρομή...

***

Επιλέγουμε τα τελευταία χρόνια για Επιτάφιο ένα μοναστήρι μετά το Λουτράκι, στο δρόμο της Περαχώρας. Αυτό το λέω, για το δρόμο εννοώ, γιατί όταν ήμασταν μικροί λέγαμε μια φράση πως ένας δρόμος ήταν τόσο κακός και γεμάτος στροφές "σαν το δρόμο της Περαχώρας". Ήθελα κάπως να πω γι' αυτή την παιδική μας ιδιόλεκτο. Έκτοτε μεγαλώσαμε βέβαια, κι οι δρόμοι μας πήγαν πολύ πιο μακριά από την Περαχώρα κι ίσως καταλάβαμε πως υπάρχουν χειρότεροι και πιο κακοτράχαλοι δρόμοι από αυτόν, κυρίως της ζωής. Νομίζω πως από 'κει πάνω συνειδητοποιείς πιο εύκολα πως η ποίηση της απώλειας, ο μελωδικός θρήνος της Μεγάλης Παρασκευής συντονίζεται κάπως με την ομορφιά της ανοιξιάτικης μέρας που τελειώνει με μια κατάφαση. Μπορείς απλά να αποδέχεσαι τη φυσικότητα του τέλους γαληνεμένος από όσα αποκαλύπτει ένα απόγευμα που το σβήνει η γομολάστιχα του χρόνου. Σκεφτόμουν πώς θα προτιμούσα το χριστιανισμό, αν με αφορούσε κάπως η μεταφυσική αγωνία. Αυστηρό ή ανεκτικό; Η αυστηρότητα θα απαιτούσε το δύσκολο δρόμο της αγάπης, δεν είναι διόλου εύκολο να αγαπάς, να συγχωρείς, δεν είναι απλό πράγμα η σεμνότητα. Δεν χωράει αυτάρεσκους ταυραμπάδες και υποκριτές με μεγαλόσταυρους, δεν χωράει κενά βλέμματα που μουρμουρίζουν εγκώμια χωρίς ποτέ να προσπάθησαν να καταλάβουν. Ή ένα χριστιανισμό ήπιο κι ανεκτικό, σχεδόν ευρύχωρο που να υπομένει τη λατρευτική συνήθεια των κατ' έθος πιστών, το ταυτόχρονο ήχο της καμπάνας και των νομισμάτων του παγκαριού, την ψευτιά της σωτηρίας της ψυχής κι εντέλει να ακυρώνει την ίδια την ελπίδα της σωτηρίας; Δεν ξέρω αν υπάρχουν ταυτόχρονα αυστηρές και γελαστές θρησκείες. Πάντως για τους πιστούς τους οι θρησκείες είναι λιγότερο σημαντικές, από ό,τι για τους άπιστους ή τους άθεους. Εύκολα δέχεσαι κάτι φέρνοντάς το στα μέτρα σου.

Αντιμετωπίζω τα εγκώμια της Μεγάλης Παρασκευής με την ίδια συγκίνηση που ακούω τα κοτσύφια να κελαηδούν στις γωνιές της Άνοιξης.

***

Σήμερα το απόγευμα κάπως χάθηκα στο κελάηδισμα των κοτσυφιών. Φαντάστηκα πως τα πουλιά μπορεί να είναι ήχοι φτερωτοί και μόνο. Χωρίς σώμα, χωρίς υλική παρουσία. Τα έγχορδα της μέσα φύσης των πραγμάτων. Σαν ρωγμές της ανυπαρξίας.

Ύστερα νύχτωσε και οι ρωγμές έκλεισαν. Κι εγώ προσποιήθηκα πως δεν τις διέκρινα...

***

Και σβήνει σιγά-σιγά το φως. Ξεφλουδίζει η μέρα της Ανάστασης. Κι ακούγεται στο τραπέζι η φωνή της Μοσχολιού να περιγράφει ακριβώς αυτή τη σταδιακή συσκότιση. Άλλο ένα Πάσχα οικογενειακό τελειώνει. Έχουμε μείνει πιο λίγοι. Κάποιοι παίζουν σκάκι, κάποιοι ερωτοτροπούν, κάποιοι ταξιδεύουν στους άγνωστους λαβύρινθους των μυστικών αναμνήσεων, κάποιοι συζητούν. Η μεγάλη καρυδιά φέτος δεν μας σκέπασε με τα φύλλα της, γριά και σακατεμένη απ' το έντομο στέκει ακίνητη στο πλάι, με χέρια ικετευτικά προς τον ουρανό. Μόνο απλώσαμε κάτι μεγάλα λιόπανα, τα δέσαμε με σκοινιά στα γύρω δέντρα και φτιάξαμε το σκίαστρο του μεσημεριού μας. Όπως τα φυσάει το αεράκι του απογεύματος, φουσκώνουν και ξεφουσκώνουν σαν να ανασαίνει το ανείπωτο. Σαν κύματα μιας αόρατης φουρτούνας. Ξαπλώνω στα χόρτα και κοιτώ ψηλά - όπως έκανα παιδί. Κι ύστερα τελειώνει το τραγούδι του Ξαρχάκου. Ή συνεχίζεται ακόμη μέσα μου.

Το σοκολατένιο ποίημα της Φλώρας

Ένα σοκολατάκι στο τραπέζι
Με ένα φουντούκι στην καρδιά του
Το κοιτώ

Σοκολατάκι Γιώργο μου;
Ακούω μια φωνή πολλά χρόνια σιωπηλή
ολότελα πεθαμένη να μου προτείνει

Διστάζω να το πάρω
τότε από συστολή
τώρα από φόβο

Γιατί τι θέλουν σήμερα οι νεκροί από μένα;
Να δεχτώ ό,τι πριν χρόνια αρνήθηκα
καθισμένος στο σαλόνι τους κι ανεπανάληπτα παιδί;

***
Ο πίνακας είναι του Βασίλη Πέρρου

Υλικά ποιητικών οικοδομών

Νομίζω πως η ποίηση είναι οιωνοσκόπηση. Θέλω να πω δηλαδή πως είναι ο τρόπος καταρχάς να βλέπεις τα μη ορατά κι ύστερα να τα ερμηνεύεις προτείνοντας ένα νόημα.

Θα μπορούσα να δώσω ένα παράδειγμα, χωρίς να επιχειρήσω να γράψω ένα ποίημα, θα συλλέξω δηλαδή υλικά της ποίησης. Σήμερα το πρωί μια γυναίκα σιγομουρμούριζε στο λεωφορείο "μια φορά μονάχα φτάνει να ραγίσει το γυαλί" κι εγώ φαντάστηκα πως είναι μια ραγισμένη μποτίλια που κάνει βέβαια τη δουλειά της, όμως κάτι, από όσα μέσα της κουβαλά, διαρρέει. Σκέφτηκα πως κι εγώ έχω ραγίσει κι ίσως πρέπει να αντικατασταθώ - οι άνθρωποι δεν εμπιστεύονται όσους έχουν τραυματιστεί, φοβούνται μην κοπούν.

Λίγο πιο πριν, στη στάση των αστικών λεωφορείων περιμένοντας, παρατήρησα κάποιους μεγάλους σε ηλικία ανθρώπους που βοηθούσαν τα παιδιά τους να μπουν σε ένα μεγάλο λεωφορείο κάποιου φορέα κατάρτισης ατόμων με νοητική στέρηση. Από όλη τη σκηνή που εκτυλίχθηκε αργά μπροστά μου συγκράτησα το χέρι του υπέργηρου πατέρα που χάιδευε την πλάτη της κόρης του καθώς τη βοηθούσε να ανέβει στο όχημα. Κι ύστερα το χαμόγελο της μάνας που έμοιαζε με ένα βαθύ πηγάδι καθώς την αποχαιρετούσε. Σκέφτηκα το χέρι του πως είναι ένα πουλί που θα πετάει δίπλα στην κόρη για πάντα κι ας μην καταλαβαίνει εκείνη όλα του κόσμου ετούτου. Τα χέρια των πονεμένων ανθρώπων είναι πουλιά.

Κι όταν τελικά έφτασα στον προορισμό μου, στον ουρανό πετούσαν σε σχηματισμό κάτι πουλιά και χαμογέλασα - νομίζω πως κάποιος που θα με έβλεπε, θα θεωρούσε πως είμαι κάπως ελαφρόμυαλος να χαμογελάω χωρίς λόγο. Οιωνοσκόπος λοιπόν, αλλά τώρα πρέπει να δουλέψω. Να πουλήσω δηλαδή ένα κομμάτι του εαυτού μου για να αγοράσω ένα κομμάτι του κόσμου.

*Ο πίνακας είναι του Τάσου Μαντζαβίνου

Το ποίημα του Άρη (ΙΙ)

Με πήρε ο δρόμος μακριά
Πηγαίνοντας άφησα πίσω
Τα ρούχα και τη γύμνια μου ακόμη
Τις σκέψεις και τα ποιήματά μου
Τα παιδιά μου
Τις λέξεις
Ως και τις μνήμες μου κάπου πέταξα

Κι η αλήθεια είναι πως δεν έφτασα κάπου
Δεν βρέθηκα πουθενά -
Θέλω να πω πως ίσως ο δρόμος
Δεν με οδήγησε
Είμαι εκεί από όπου ξεκίνησα, ή εν τέλει δεν ξεκίνησα ποτέ.

Μοιάζει κάπως ακατανόητο,
αλλά ο δρόμος δεν σε πάει
Σε φέρνει από εκεί που είχες χαθεί.
Ναι αυτό είναι:
Με πήρε ο δρόμος
Και με έφερε πίσω
Απ' τα ρούχα και τη γύμνια μου
Τις σκέψεις και τα ποιήματά μου
Τα παιδιά μου
Τις λέξεις
Με επέστρεψε απ' τις μνήμες.

Γιατί ο δρόμος είναι ένα βέλος που μας σημαδεύει. Κατευθείαν στην καρδιά.

*
Ο πίνακας είναι του Τάσου Μαντζαβίνου

Σπασμένα ποιήματα στην Οδό Θεσσαλονίκης

Οι μόνοι που παίζουν ένα ρόλο στο θέατρο είναι οι θεατές. Όλοι οι άλλοι είναι απλά η αληθινή, πραγματική ζωή. Με τους έρωτες, τους φόνους και τα μυστικά. Κυρίως τα μυστικά τους.

***

Βγήκαν στην αυλή κι άρχισαν να χορεύουν οι ηθοποιοί. Και τα δέντρα γύρω έγιναν κάστρα ψηλά, και τα παγκάκια γίναν μαύρα πουλιά κι ένας απόκοσμος τρόμος μας κατέλαβε όλους για το φόνο που ετοίμαζαν.

***

Πρέπει να γίνω το ποίημα μου είπε μια μέρα ο Ηλίας - ένας νεαρός σπουδαστής της δραματικής σχολής.

Κι έφυγε. Πρέπει να ήταν το μόνο ποίημα που έφυγε ποτέ από μια βιβλιοθήκη.

***

Πόσα έργα είδα να παίζονται σε άδειες σκηνές...

Να, εδώ πέθανε ο Ληρ πριν από χρόνια. Κι ακόμη πεθαίνει, όταν το θέατρο αδειάζει. Όταν οι θεατές και οι ηθοποιοί αποχωρούν. Το θέατρο συμβαίνει όταν κανείς δεν είναι εδώ.

***

Ο κύριος διευθυντής του Εθνικού θεάτρου είναι ένας ξοφλημένος κλόουν. Με το ματωμένο μαντήλι στο πέτο του και την τσαλακωμένη από τις κολακείες και τους συμβιβασμούς αξιοπρέπειά του.

Ο ξοφλημένος κλόουν φεύγει από το τσίρκο μετά την παράσταση. Χάνεται μέσα στη νύχτα και μέσα στις σκέψεις του. Ξαφνικά σταματά. Ευτυχώς δεν έγινα διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου, μονολογεί. Κρεμάει στο φεγγάρι το κόκκινο χαμόγελο του και σκύβει, υποκλίνεται στους άδειους δρόμους και τους χειροκροτεί.

Διορθώνω: ο διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου δεν θα μπορέσει να γίνει κλόουν ποτέ, πόσο μάλλον ξοφλημένος. Με το ματωμένο μαντήλι στο πέτο του και την τσαλακωμένη από τις κολακείες και τους συμβιβασμούς αξιοπρέπειά του θα μείνει απλά διευθυντής.

***

Ο γέρος ηθοποιός διδάσκει τους μαθητές του την ανάσα. Τους μιλάει για την ανάσα του βασιλιά και την ανάσα του δολοφόνου, για την ανάσα του μυστικού πάθους και της ένοχης θλίψης. Μην μπερδεύετε την ανάσα με την αναπνοή, τους λέει. Οι θεατές αναπνέουν, εμείς ανασαίνουμε. Η σκηνή είναι ο διάλογος ανάμεσα στις ανάσες. Δεν είναι χώρος, είναι κίνηση, είναι πάλη, είναι ροή.

Ελάτε τώρα. Ας πάψουμε να ανασαίνουμε. Οι ηθοποιοί ανασαίνουν όταν οι θεατές αναπνέουν. Κι ετούτοι εδώ, είπε δείχνοντας τις άδειες θέσεις του θεάτρου, έχουν από καιρό πεθάνει.

***

Ένας νεαρός σπουδαστής μίας δραματικής σχολής εμφανίζεται στη σκηνή σαν να τον παρέσυρε ένα φύσημα του αέρα. Σαν να έπεσε χορεύοντας από κάποιο δέντρο που το ξεγυμνώνει η παγωνιά. Ήσυχα φτάνει στο κέντρο κι όλοι τον κοιτούν. Κι ύστερα βγάζει τα ρούχα του και μένει γυμνός. Για λίγα δευτερόλεπτα γυμνός. Αποχωρεί αποφασιστικά. Όπως μια φράση που τελειώνει.

Σημείωση: η καθηγήτριά του είπε πως ο αυτοσχεδιασμός ήταν ανόητα προφανής και πως ένας άνθρωπος χωρίς ρούχα δεν είναι γυμνός. Και πως αν κάτι μας γδύνει, δεν είναι η θέληση μας να μείνουμε γυμνοί, αλλά το βλέμμα του θεατή που μας ανακαλύπτει ανυπεράσπιστους. Κι αν θέλετε, τους είπε, η τέχνη είναι το εσώρουχό μας. Είναι το τελευταίο πράγμα που τους αφήνουμε να πάρουν μαζί τους όταν η παράσταση τελειώνει. Γιατί το έργο δεν τελειώνει ποτέ.

***

ο πίνακας είναι του Emil Nolde

Το ποίημα του Νίκου Ρ.

Κάθομαι στη σιωπή
Δίπλα της - την ακούω που χωνεύει
τα ποιήματα
τα κλάματα
τις ενοχές
τις ηδονές

«Να σου πω;», της λέω
«Οι ναυτικοί ζούνε στη θάλασσα
Και πεθαίνουν στη στεριά -
όλοι το ξέρουν αυτό»
Σταματά να σωπαίνει η σιωπή και μου απαντά:
«Πεθαίνουν στη θάλασσα - μόλις βγουν στ' ανοιχτά
Κι ύστερα από χρόνια το κύμα τους ξεβράζει.
Οι ναυτικοί είναι σαν τους ποιητές:
πεθαίνουν στην ποίηση
Γιατί ποτέ δεν την άντεξαν»

***
ο πίνακας είναι του Τάσου Μαντζαβίνου

Το ποίημα του Ισαάκ

 

Γράφω ένα ποίημα
Για να φορέσω ένα καπέλο στο κεφάλι μου
- αδιάφορο αν είναι μέρα ή νύχτα
αν έχει ήλιο ή βρέχει

Γράφω ένα ποίημα
Γιατί το κύμα γκρεμίζεται στην ακτή
Κι είναι όμορφη η πτώση του σαν του αγγέλου
που περιποιείται πονεμένος τα σπασμένα του φτερά
φορώντας ένα καπέλο στο κεφάλι
και γράφει αυτό το ποίημα

Γράφω ένα ποίημα
Κρύβω το πρόσωπό μου
Και προχωρώ

***
Ο πίνακας είναι του Στέλιου Φαϊτάκη

Το ποίημα του Άρη

Ένας άνθρωπος έγραψε κάποτε ένα ποίημα
Του άρεσε τόσο πολύ,
που αποφάσισε να το κάνει σπίτι του.
Όταν όμως μπήκε, πρόσεξε
πως δεν υπήρχε παράθυρο
κατά τη δύση.
Έφτιαξε τότε το ποίημα με παράθυρο
στη δύση
και δοκίμασε πάλι να μπει -
όμως στο ποίημα του δεν είχε πια
βάλει μια πόρτα.
Κι όταν επιτέλους έβαλε πόρτα στο σπίτι του,
το ποίημά του δεν είχε σκεπή.
Κι ύστερα το σπίτι του κυλούσε από το λόφο
προς τη θάλασσα, και γινόταν βάρκα
σε ρημαγμένα σύννεφα κι ύστερα πουλί που κρώζει λίγο πριν νυχτώσει,
κι όνειρο χωρίς τέλος και μεθυσμένος χορευτής και μικρό καπέλο και κόκκαλα που τρίζουν νωρίς το πρωί.

Κάθε φορά που προσπαθούσε κάτι
να διορθώσει στην ποίηση,
ο άνθρωπός μας έχτιζε ένα νέο σπίτι
που δεν μπορούσε να κατοικηθεί.

Μέχρι που κάποτε κατάλαβε
Πώς τα ποιήματα δεν κατοικούνται.

***
ο πίνακας είναι της Πολωνής Maria Jarema

Το ποίημα του Βαγγέλη

Τις νύχτες το φως
Της
Μπαίνει στο δωμάτιό μου
Κι όταν το πρωί
Η λάμπα του δρόμου σβήνει
Μένω μόνος
Κρυμμένος στους θορύβους των σπασμένων ποτηριών
Τυλιγμένος με τα χνώτα των ανθρώπων που αμάρτησαν
Ιδρωμένος σαν τη βροχή
Στα σκόρπια φύλλα χαρτί
Με μισο-αρχινισμένα ποιήματα
Που τα φυσάει ο αέρας
Από τ' ανοιχτό παράθυρο
Και τα σκορπάει
Πιο πέρα απ' την πόλη
Πιο πέρα απ' την απουσία
Πιο πέρα από το μέσα μπλε της σιωπής
Όταν πια θα προσγειωθούν στα πόδια σου
Όταν άθελά σου περπατήσεις πάνω τους
Τα ποιήματα (που είχαν αρχίσει να είναι ποιήματα)
Δεν θα είναι πια εκεί
Θα έχουν φύγει.

Τα ποιήματα είναι βήματα σε αδιέξοδο δρόμο.

***
Ο πίνακας είναι του Νεκτάριου Μαμάη

Το παραμύθι του ανθρώπου της σιωπής

Ένας άνθρωπος δεν μίλησε ποτέ - και πράγματι δεν έμαθε ποτέ κανείς τους λόγους της σιωπής του, κανείς δεν άκουσε το τραγούδι του (σαν να μην υπήρξε), κανείς δεν τον άκουσε να κλαίει ή να αντιστέκεται, να θυμώνει ή να υπόσχεται. Κάποιοι είπαν πως δεν ήταν καν ζωντανός.

Οι άνθρωποι δεν έχουν μάθει να ακούνε τη σιωπή. Κι αλήθεια δεν την ακούν.

***
ο πίνακας είναι του Andrzej Wróblewski

12 μικρά ποιήματα του Κωστή και της Στέλλας

 

Η σελήνη ξεφλουδίζει τους δρόμους μας
Ήθελα να στο πω:
Ήταν στο χαμόγελό σου που χάθηκα.
***
Ξερίζωνα τα χορτάρια στο κεφάλι της γης
Κι εκείνη πονούσε
Αλλά δεν έβγαλε μιλιά.
***
Ένα μπαλκόνι, μία βάρκα, η καρυδιά
Στην άκρη του κτήματος
Σημαίες που κυματίζουν τα χρόνια μου.
***
Βρέχει πίσω απ' το τζάμι
Θα το σπάσω
Να μη βλέπω το δάκρυ του
***
Σαρώνω
Τα σπασμένα ποιήματα
Με τη σκούπα της μάγισσας.
***
Έκτοτε
Έμειναν στη φωτογραφία κλειδωμένοι
Κι ας είχαν το κλειδί στην αριστερή τους τσέπη
***
Είναι η ποίηση ένα παγκάκι στο λιμάνι
Που κοιτάζει τη θάλασσα
Αυτός που καθόταν εκεί, έφυγε.
***
Είναι η ποίηση ένα τρένο
Που δραπετεύει από τις ράγες του
Προς άγνωστη κατεύθυνση
***
Διαβάζω τα τρένα σαν να 'ναι ποιήματα.
Ξανά και ξανά
Αγωνιώντας να βρω διαφυγόντα νοήματα
***
"Πάντως η ποίηση δεν είναι φυγή"
μου είπε
Κι έκλεισε την πόρτα.
***
Τι νόημα θα είχε το φως, αν
Δεν ήμασταν όλοι τυφλοί;
Το φως και το σκοτάδι δεν μπορεί κανείς να τα δει
***
Αγαπώ τις αυλές των σπιτιών όταν
Αδειάζουν από παιδιά
Και χορταριάζουν τα όνειρα

***
το χαρακτικό είναι τα Βάσως Κατράκη

Το ποίημα του Κώστα

Νομίζω

Πως όταν δεν γράφουν
Συγκεντρώνουν εντός τους
Την ποίηση
Ή τα υλικά της
Οι ποιητές
Σε τεράστιες ή μικρές δεξαμενές
Τη συλλέγουν
Καμιά φορά θα δεις εκεί να διαβιούν
Νεροχελώνες και φίδια
Τα βράδια βατράχια πηδούν
Στα εντόσθιά τους
Φυτρώνουν βούρλα και καλάμια
Κι άλλα υδροχαρή φυτά των βάλτων
Στις παρυφές της ποίησης.
Ώσπου μια μέρα σχεδόν αναίτια πλημμυρίζουν
Κι αυτό που σε εποχές ξηρασίας
από εκείνους αναβλύζει νερό
Το λέμε ποίηση
Υπάρχουν ποιητές που δεν στεγανοποίησαν επαρκώς τους ταμιευτήρες τους
Και χάνεται το νερό στο υπέδαφος της θλίψης
Σαν ανοίξουν καμιά μέρα το στόμα τους
Ακούς από βαθιά μέσα τους να κοάζουν
Απελπισμένοι οι βάτραχοι
***
ο πίνακας είναι του Τάσου Μαντζαβίνου

Το ποίημα του Σταμάτη

Κάτι νύχτες
Το μόνο που ακούς
Είναι
Το
Αργό
Τρίξιμο
Του
Φεγγαριού
Που
Γέρνει
Στην
Άκρη
Του
Ορίζοντα

Το βιβλίο στη Μεταπολίτευση και τα φαινόμενά του*

Για έναν συνομήλικο με τη Μεταπολίτευση η καταγραφή των φαινομένων της είναι περίπου αυτοβιογραφία – πόσο μάλλον που αυτή εστιάζει στον κόσμο του βιβλίου, μέσα στον οποίο ζω ως αναγνώστης και ως επαγγελματίας. Η καταγραφή αυτή θα είναι μονάχα ενδεικτική και αναγκαστικά ελλιπής. Προφανώς η ελληνική ιστορία του βιβλίου δεν έχει ασυνέχειες, τα φαινόμενα επαναλαμβάνονται με ποικίλους τρόπους τουλάχιστον μέσα στον 20ό αιώνα, όμως η Μεταπολίτευση ως πλαστά ενιαίος ιστορικός χρόνος εμφάνισε σίγουρα συγκεκριμένες δυνάμεις που καθόρισαν τον πολιτισμό –και συγκεκριμένα το βιβλίο–, τόσο πολιτικές όσο και οικονομικές.

Η έξοδος από την πολιτική ασφυξία της Επταετίας συνοδεύτηκε από μια «εκδοτική πλημμυρίδα» του πολιτικού βιβλίου, όπως χαρακτηριστικά έχει πει ο Λουκάς Αξελός. Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και η αποσύνθεση του κομμουνιστικού μπλοκ επηρέασε απόλυτα τόσο την έκδοση όσο, κυρίως, την ανάγνωση πολιτικών βιβλίων. Η πλαστή ευμάρεια του ‘90 αποπολιτικοποίησε μεγάλα τμήματα του ελληνικού πληθυσμού, αλλά και η απογοήτευση που έφεραν τα αδιέξοδα του υπαρκτού σοσιαλισμού, όπως αυτά διαμόρφωσαν και τη διάλυση των σοσιαλιστικών κρατών, αποδυνάμωσε το πολιτικό βιβλίο. Η οικονομική κρίση του 2010 συνδέθηκε πάλι με την εμφάνιση πολιτικών βιβλίων, ενώ αναπτύχθηκε και η εκδοτική παραγωγή της Άκρας Δεξιάς.

Παιδικό βιβλίο

Σημαντικό φαινόμενο της Μεταπολίτευσης είναι αναμφίβολα το παιδικό βιβλίο και η εκδοτική «έκρηξή» του. Από τη Ζέη, τη Σαρρή και τον Τριβιζά του Κέδρου σήμερα μιλάμε πια για εκατοντάδες τίτλους δεκάδων εκδοτών που απευθύνονται αποκλειστικά στα παιδιά. Οι κανόνες της αγοράς έχουν οδηγήσει ωστόσο σε ηλικιακό τεμαχισμό της απεύθυνσης, κυκλοφορούν σειρές βιβλίων για συγκεκριμένο ηλικιακό εύρος, ενώ τα τελευταία χρόνια και το προσχολικό βιβλίο αναπτύσσεται ιδιαίτερα.

Εκδοτικοί οίκοι

Οι εκδοτικοί οίκοι αυξήθηκαν στη Μεταπολίτευση. Δημιουργήθηκαν μεγάλα εκδοτικά συγκροτήματα βασιζόμενα κυρίως στα υπέρογκα κέρδη από την πώληση σχολικών βοηθημάτων. Αρχίζουν σιγά σιγά να εμφανίζονται ολιγοπωλιακά φαινόμενα, καθώς η οικονομική δύναμη λίγων σωρεύει τα μεγάλα συγγραφικά ονόματα και τους περισσότερους τίτλους. Ο χώρος ωστόσο των εκδοτών, αν και κυριαρχείται από τους ισχυρούς, χωράει και τους μικρούς που συνεχίζουν να επιμένουν και να εκδίδουν.

Μεταφράσεις

Παρά την κυρίαρχη παρουσία των ελληνόφωνων εκδόσεων, το μεταφρασμένο βιβλίο κερδίζει συνεχώς χώρο, τόσο στο λογοτεχνικό όσο και στο επιστημονικό πεδίο. Η εξέλιξη μπορεί να θεωρηθεί θετική: Το αναγνωστικό κοινό έρχεται σε επαφή με την παραγωγή του υπόλοιπου κόσμου, αναπτύσσεται η μετάφραση, πολλοί μεταφραστές εργάζονται για την εκδοτική παραγωγή (αν και σε μάλλον δυσχερείς συνθήκες). Οι εκδότες αναγκάζονται να παρακολουθούν τη διεθνή εκδοτική παραγωγή, όχι μόνο στην ιστορική, καθιερωμένη γεωγραφία της, αλλά αναζητώντας και σύγχρονες, ιδιαίτερες φωνές.

Αναγνώστες

Βασικό θέμα όλων αυτών των χρόνων και καθοριστικός παράγοντας των φαινομένων του βιβλίου είναι οι αναγνώστες. Δεν έχει καταγραφεί διαχρονικά το πλήθος των Ελλήνων αναγνωστών και οι αναγνωστικές τους συνήθειες με ενιαία επιστημονική επάρκεια και από επίσημο φορέα. Ωστόσο μεμονωμένες προσπάθειες των τελευταίων χρόνων δείχνουν πως ένας στους τρεις Έλληνες δεν διαβάζει ούτε ένα βιβλίο το χρόνο, και ότι τα παιδιά μεγαλώνοντας σταματούν να διαβάζουν. Σε γενικές γραμμές οι έρευνες αναγνωστικών συνηθειών καταγράφουν πως οι γυναίκες διαβάζουν περισσότερο από τους άνδρες, οι νεότερες γενιές περισσότερο από τους μεγαλύτερους, οι παντρεμένοι λιγότερο από τους ανύπαντρους, τα αστικά κέντρα περισσότερο από τα αγροτικά και ημιαστικά.

Εκδοτική παραγωγή

Η εκδοτική παραγωγή έντυπων, ηλεκτρονικών και ακουστικών βιβλίων κυριαρχείται από τη λογοτεχνία, τα παιδικά-εφηβικά βιβλία και τα επιστημονικά των θεωρητικών επιστημών. Στο υπόλοιπο 20% της πρόσφατης εκδοτικής παραγωγής στριμώχνονται οι θετικές επιστήμες, η μη λογοτεχνική πεζογραφία, τα γενικά και οι τέχνες.

Περιοδικά και κριτική

Η Μεταπολίτευση συνδέθηκε και με την ανάπτυξη και παρουσία περιοδικών και εφημερίδων που με διάφορους τρόπους ασχολήθηκαν με το βιβλίο, κυρίως διά του κριτικού λόγου. Επαναλαμβάνοντας τα εκδοτικά ήθη του Μεσοπολέμου, οι εφημερίδες τη δεκαετία 2000 ακόμη εκδίδουν και διανέμουν βιβλία. Αναπτύχθηκαν επίσης ένθετα για το βιβλίο στον ημερήσιο και κυριακάτικο Τύπο, τα οποία την περίοδο της ακμής του Τύπου ήταν πολυσέλιδα, πλούσια σε ύλη και συνεργασίες και συνδέθηκαν με την εκδοτική άνθηση του ’90 και του ’00. Επίσης έντονη ήταν η παρουσία λογοτεχνικών περιοδικών όλα αυτά τα χρόνια, με μια ισχυρή κάμψη την περίοδο της πρώτης οικονομικής κρίσης (2010-2020), οπότε έκλεισαν αρκετά, αλλά και με μια μικρή ανάκαμψη με τη γέννηση νέων περιοδικών τίτλων τα τελευταία χρόνια που φιλοξενούν έργα και μελέτες νέων ανθρώπων. Κοινό συμπέρασμα είναι πως πλέον ο κριτικός λόγος έχει υποχωρήσει πολύ κι έχει αντικατασταθεί από τις βιβλιοπαρουσιάσεις και τα δελτία Τύπου που αναπαράγονται από ιστοσελίδες, ΜΜΕ και μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Βιβλιοπωλεία και εκθέσεις

Από τους πλασιέ βιβλίων των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης ως τα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία της περιόδου της καραντίνας του κορονοϊού, πολλά άλλαξαν και στη διανομή και στην πώληση του βιβλίου. Τα βιβλιοπωλεία μέσα στα χρόνια άρχισαν να γίνονται ολοένα λιγότερο βιβλιοπωλεία, ολοένα και περισσότερο χαρτοπωλεία, για να μπορέσουν να επιβιώσουν. Οι πάγκοι με τα βιβλία συνεχίζουν να εμφανίζονται στα νησιά και στους καλοκαιρινούς τουριστικούς προορισμούς όλα αυτά τα χρόνια αδιάλειπτα, ενώ το καθαρό μεταπολιτευτικό φαινόμενο των εμπορικών εκθέσεων βιβλίου συνεχίζει να υπάρχει σε επίσημη (θεσμική), αλλά και ανεπίσημη μορφή, κυρίως στις μεγάλες πόλεις της χώρας, με πλήθος εκδότες να παρουσιάζουν την εκδοτική πραμάτεια τους.

Βιβλιοθήκες

Οι βιβλιοθήκες συνεχίζουν να είναι αδύναμες, αν και στα χρόνια της Μεταπολίτευσης έζησαν περιόδους εντυπωσιακής ανάπτυξης, ιδίως οι πανεπιστημιακές και ερευνητικές. Η δημιουργία, στήριξη και λειτουργία βιβλιοθηκών είναι εντελώς αποσπασματική, οι βιβλιοθήκες αξιοποίησαν τους ευρωπαϊκούς οικονομικούς πόρους για να εκσυγχρονιστούν, ωστόσο απέτυχαν να πείσουν την Πολιτεία να βάλει το χέρι στην τσέπη, όταν τα ΕΣΠΑ έληξαν. Συνεχίζουν να μην υπάρχουν σχολικές βιβλιοθήκες που θα καλλιεργούσαν νέους αναγνώστες, αλλά και οι δημοτικές, που είναι ατμομηχανή της φιλαναγνωσίας στο ευρύ κοινό, υποχρηματοδοτούνται και υποστελεχώνονται σταθερά.

«Κολοφώνας»

Τι θα μπορούσε ίσως να πει κανείς συνοπτικά για το βιβλίο στη Μεταπολίτευση, χωρίς να κινδυνεύει να προδώσει επιμέρους φαινόμενα; Γράφονται και εκδίδονται καλά βιβλία, η ελληνική αγορά κοιτάζει και ακούει τον υπόλοιπο κόσμο, η ποιότητα των εκδόσεων βελτιώνεται αναμφίβολα, τα επαγγέλματα του βιβλίου αναπτύσσονται, αν και με δυσμενείς οικονομικούς όρους, δημιουργούνται ολιγοπώλια, αλλά συνεχίζουν να αντέχουν μικροί εκδοτικοί οίκοι. Το βιβλίο συγκρούεται με τον ψηφιακό κόσμο, τα προϊόντα και τις υπηρεσίες του, οι αναγνώστες δεν αυξάνονται ανάλογα με τον εγγραμματισμό που έχει επιτευχθεί στα χρόνια της Μεταπολίτευσης, ο ελεύθερος χρόνος που είναι συνυφασμένος με την αναγνωστική πράξη είναι πλέον ανύπαρκτος και η έλλειψή του είναι ο κύριος λόγος που οι αναγνώστες ισχυρίζονται πως διαβάζουν λιγότερο από το παρελθόν. Αν κάπως μας ενδιαφέρει να συνεχίζουν να γράφονται και να εκδίδονται βιβλία, πρέπει αναμφίβολα να φροντίσουμε να υπάρχουν και να αυξάνονται οι αναγνώστες. Παρά την επιφανειακή παραδοξολογία της φράσης, οι αναγνώστες γράφουν τα βιβλία που θα διαβαστούν.

* Το άρθρο αυτό των 1000 λέξεων δημοσιεύτηκε στο αφιέρωμα της «Εποχής» του Αυγούστου στα 50 χρόνια της Δημοκρατίας (1974-2024)

***

Το χαρακτικό είναι του José Antonio Alcácer

Το ποίημα της Βαλεντίνας, του Νεκτάριου και της Βιβής

Στην Παναγία της Επισκοπής
περπατούσε
Γονυπετής μια τσιγγάνα
Οι υπόλοιποι χριστιανοί την κοιτούσαν
Κι εμείς οι άπιστοι
Με απορία
Σερνόταν στο χώμα
Κι όλοι - προπάντων όμως οι χριστιανοί
Ντυμένοι γιορτινά
Δυσφορούσαν
Αξιοπρεπείς οικογενειάρχες από συνήθεια
Με ένα κερί στο χέρι και αυτάρεσκη σεμνοτυφία
Ανάβοντας της πίστης τους τα πειστήρια
Το κερί θα λειώσει
Αυτοί ποτέ κι η έγκαυλη φιλανθρωπία τους
Γονυπετής και λερή εκ τούτου
Προσμένοντας τη σειρά της να προσκυνήσει
(Οι πιστοί προσκυνούν πλέον χωρίς να σκύψουν
Να λυγίσουν, να τσαλακωθούν
Σιδερομένες συνειδήσεις που εύχονται "καλή Παναγιά")
Δίπλα της όρθιος καπνίζοντας
Ο άντρας της
Η πούτσα του οργώνει στο πέρασμα του
Αρσενικό που δεν το αγγίζει η ανάγκη
Που δεν παρακαλά θεό κι ανθρώπους
Εκείνη θα παρακαλέσει για ένα παιδί
Εκείνη θα μετανιώσει για ένα φονικό
Θα ικετεύσει την ίαση κακιάς αρρώστιας
Οι θεοί απαιτούν από αυτούς που ζητούν
Υποταγή
Κι οι γυναίκες συνήθισαν να υποτάσσονται
Εκείνες μιλούν με το θεό
Οι τσιγγάνες
Οι λερές
Οι απόκληρες
Οι πονηρές
Οι βρωμιάρες
Οι αμαρτωλές
Γιατί ο Θεός είναι βρωμιά
Και πάθος
Κι υποταγή
Ο θεός περπατάει στο πλάι της καπνίζοντας
Με ανοιχτό πουκάμισο
Ιδρωμένος κι αποβλακωμένος απ'τη ζέστη
Απ' τα χασίσια και τη γουρνοπούλα
Και τις μπύρες του πανηγυριού
Και πίστεψα
Το ομολογώ
Ξέρω πως ο χριστιανισμός είναι μια μεσιτεία
Ένα αλισβερίσι σωτηρίας
Αλλά
Για παν ενδεχόμενο
Πίστεψα
Την είδα
Γονυπετή να περπατεί
Ανάμεσα σε αμαρτωλούς και κολασμένους
Είδα την Παναγιά Τσιγγάνα

***
Το χαρακτικό είναι της Käthe Kollwitz

Το ποίημα του Boris

Κι αφού

Δεν είναι πια για εμάς τα καλοκαίρια
Οι παραθερισμοί
Και τα νησιά
Θα κολυμπήσω -σου είπα
Στο βιβλίο μου
Κι άρχισα να τρέχω γυμνός στον ήλιο
Και βούτηξα κάτω από τις πρώτες λέξεις
Και βγήκα στα μισά του νοήματος
Ανακατέβοντας τα γράμματα στην επιφάνεια
Κι ύστερα κι άλλα κι άλλα μακροβούτια
Τρυπώντας το γαλάζιο του ποιήματος
Βυθό
Σαλεύοντας οριστικά όσα ο ποιητής
Ήθελε να πει
Και παίρνοντας μαζί μου φεύγοντας
Ερωτευμένους αστερίες
Παγωμένες πέτρες
Και θολά γυαλάκια
Στις φούχτες μου
Όχι - δεν είναι μόνο αυτό
Είναι που επιστρέφοντας βρέχω το χαρτί
Με τα δάκρυά μου
Τα καλοκαίρια μου είναι πια ποιήματα
Κάπως ασυγύριστα ομολογώ
Σαν ταραγμένη θάλασσα

***
Ο πίνακας είναι του Τάσου Μαντζαβίνου

Ψάπφα - ένα βραχύβιο γυναικείο περιοδικό

 

Στο σημείωμά της "αντί σχολίων" στο οπισθόφυλλο του πρώτου (και μάλλον μοναδικού τεύχους) η Ειρήνη Λάμπρου αναφέρει πως ένα περιοδικό που θα ασχολείται με τη λογοτεχνική παραγωγή των γυναικών και θα δίνει χώρο στον κριτικό λόγο των γυναικών επί των λογοτεχνικών θεμάτων είναι κάτι που λείπει αρχές της δεκαετίας του '80. "Μια σημαντική αύξηση των γυναικών που ασχολούνται επιτυχημένα με τη λογοτεχνία, είναι μια βασική προϋπόθεση για οποιαδήποτε παραπέρα κατάκτηση του γυναικείου κινήματος".

Έτσι τυπώνεται η "Ψάπφα" ένα γυναικείο λογοτεχνικό περιοδικό τον Ιανουάριο του 1982. "Μια λογοτεχνική παρέα που επιθυμεί να τιμήσει το έργο άξιων εργατριών του λόγου και παράλληλα να εκφράσουμε τις κριτικές απόψεις μας για κείμενα της λογοτεχνίας μας" ξεκινούν έτσι ένα εγχείρημα που μάλλον δεν κράτησε πολύ. Η Ζωή Καρέλλη δημοσιεύει τον "Άνθρωπο", η Λένα Παππά γράφει για τη Ζωή Καρέλλη, η Τατιάνα Μιλλιέξ δημοσιεύει το "Χρονικό" και η Μαρία Γοργορίνη τη "Μόλυνση-μοναξιά", η Αναστασία Λαμπρία επικρίνει "την αυταρέσκεια και την πολιτική ηθογραφία" της Μάρως Δούκα και της γενιάς της, η Γ. Παναγουλοπούλου ασχολείται με την ποίηση της Κικής Δημουλά, ενώ υπάρχει και ένα μικρό αφιέρωμα στις ρίζες του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος με αναφορές στον Παναγιώτη Σοφιανόπουλο και τον Ιάκωβο Ρίζο Νερουλό ("τον πρώτο νεοέλληνα φεμινιστή") κ.α.

Ένας πουριτανός για το φαλλισμό

 

Ο John Davenport ήταν Άγγλος και Πουριτανός ιερέας γι' αυτό και είχε άποψη για τα σεξουαλικά ήθη και το φαλλισμό, τα αφροδιασιακά και την παρθενία, τον ερμαφροδιτισμό και τον ευνουχισμό. Γεννήθηκε το μακρινό 1597, αλλά ευτυχώς κάποια στιγμή πέθανε - πολλοί χάρηκαν μάλιστα τότε στη Βοστώνη του 1670, γιατί κι εκεί που είχε πάει τους είχε γερά ανακατώσει με τις απόψεις του.

Το κακό είναι ότι οι απόψεις του, όπως διατυπώθηκαν στα έργα "Curiositates eroticae physiologiae" και "Aphrodisiacs and anti-aphrodisiacs" φάνηκαν να αντέχουν και να απασχολούν τους Αμερικανούς τουλάχιστον ένα αιώνα μετά το θάνατό του, αφού το 1888 εκδόθηκε αυτό το "Sexagyma" ειδικά και αποκλειστικά για συνδρομητές, "privately printed for subscribers" που λένε και στη βιβλιοθήκη ενός ελληνικού χωριού που το βρήκα...

Η αλήθεια πάντως είναι πως το μεγαλύτερο μέρος της ερωτικής/αντιερωτικής βιβλιογραφίας έχει παραχθεί από την εκκλησία που μάλλον θεωρεί το σεξ το σοβαρότερο εχθρό της, πάντως μεγάλη εμμονή έχει με αυτό...

Μία πριαπική έκδοση για λίγους

Έχουμε συνηθίσει να συγχέουμε την εκδοτική παραγωγή, τα βιβλία, με τη δημοσιότητα και τελοσπάντων τη δημοσιότητα με τη γενική, χωρίς περιορισμούς δημοσιότητα, την χωρίς περιορισμούς ελευθερία της έκφρασης και της κυκλοφορίας των ιδεών που θέλει αρετή και τόλμη. Για να μην πούμε για την αγαπημένη στην ΕΣΗΕΑ ρήση του Jeremy Bentham ότι «η δημοσίευση είναι η ψυχή της δικαιοσύνης» και μπλέξουμε με πολύ σύγχρονες ερμηνείες, τόσο για τον τύπο, όσο και για την ελευθερία του.

Πάντως μια έκδοση για το γάμο και τις πριαπικές τελετές του θα μπορούσε να γίνει viral, να προκαλέσει το έξαλλο ιερατείο της αναχρονιστικής και σεξοφοβικής ορθόδοξης εκκλησίας σε ακραίες αντιδράσεις, να ενοχλήσει ακόμη και σήμερα τον εσμό των συντηρητικών υπερασπιστών αξιών και βωμών και εστιών...

Πριν ένα αιώνα η σεξουαλικότητα ήθελε μεγάλη προσοχή, ακόμη και στη Δύση, και μάλιστα στις ΗΠΑ. Οπότε δεν μας κάνει εντύπωση που υπάρχουν πολλές εκδόσεις «σοβαρών» ακαδημαϊκών που ασχολήθηκαν με το ερεθιστικό αυτό θέμα αποφεύγοντας τις κακοτοπιές της απεριόριστης δημοσιότητας και των συνεπειών της. Ο φιλόσοφος, δημοσιογράφος, ποιητής και πεζογράφος George Santayana (1863-1952) όταν εξέδωσε μάλλον στις ΗΠΑ το "Marriage ceremonies and priapic rites in India and the East" προτίμησε να το υπογράψει ανώνυμα ως "member of the Royal Asiatic Society" και επιπλέον να το τυπώσει μόνο για «ιδιωτική χρήση» (private circulation) - ξέροντας καλά, αφού αυτός τον έγραψε, τον αφορισμό που λέει πως όσοι δεν μπορούν να θυμηθούν το παρελθόν, είναι καταδικασμένοι να το ξαναζήσουν».

Αν υποθέσουμε βέβαια πως όλα αυτά μια μέρα καταλήγουν σε μια δημόσια βιβλιοθήκη, ακόμη και στην Ελλάδα, έρχεται εκείνη η στιγμή που και η σχετική δημοσιότητα παύει να είναι σχετική... Όπως και να είναι οι «Γαμήλιες τελετές και πριαπικές ιεροτελεστίες στην Ινδία και την Ανατολή» ανήκουν τώρα στη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Ανδρίτσαινας, μετά από δωρεά πολλών ανάλογων εκδόσεων από τον Ευ. Καλλιανιώτη. Και είναι διαθέσιμες σε όλους και όλες, όχι γιατί άλλαξαν πολλά στο πώς αντιδρούν οι υπερασπιστές της ασεξουαλικής ηθικής, αλλά γιατί μια μορφή προστασίας από τις καταστροφικές τους συνήθειες είναι η άγνοια, η διακριτική και χαμηλότονη παρουσία σεξουαλικών εκδόσεων σε μια δημόσια βιβλιοθήκη της επαρχίας.

Το (πεζό) ποίημα του Νικόλα

Σήμερα είχε πολύ κύμα στη θάλασσα. Οι περισσότεροι άνθρωποι κάθονταν στην παραλία, βλέποντάς το να σκάει με πάταγο και σαν να είχαν ξεχαστεί εκεί. Έλεγες «κάπου αλλού έχει πάει το μυαλό τους, αλλά κι από 'δω δεν γίνεται να φύγει, σαν να μην μπορεί να διαλέξει την επόμενη σκέψη του». Μόνο τα παιδιά ήταν εκεί με το μυαλό και το σώμα τους και κυλιούνταν στης άμμου τα αφρισμένα στρώματα γελώντας και φωνάζοντας πως «έρχεται το μεγάλο, έρχεται το μεγάλο», αλλά νομίζω πως οι μεγάλοι γι' αυτό στέκονταν αμήχανοι και κάπως θλιμμένοι σήμερα στην παραλία: γιατί το μεγάλο κύμα είναι βουβό, αργό και ύπουλο, δεν κάνει πάταγο, μόνο σε πνίγει με τα χρόνια.

***

ο πίνακας είναι του Γιάννη Γαΐτη

Το ποίημα του Γιώργου

Καμιά φορά κρύβομαι
Στον καθρέπτη του μπάνιου κρύβομαι
Κι όταν με ψάχνουν
Ξέρω πως δεν θα με βρουν
Κυρίως
Γιατί στον καθρέπτη κανείς
Ψάχνει τον εαυτό του
Κι όχι τους άλλους
Κι όπου δεν ψάχνεις κάποιον
Δεν τον βρίσκεις

Καμιά φορά κρύβομαι
Κι εμφανίζομαι ξαφνικά
Εκεί που οι διώκτες μου
Αναζητούν τον εαυτό τους
Κι εκείνοι τρομάζουν
Γιατί βρήκαν αυτόν που έψαχναν
Κι έχασαν αυτόν που με έψαχνε.

*

Ο πίνακας είναι του Caravaggio

Το ποίημα του Η. Χ.

 

Ξεσκονίζω

Τις απώλειες που θα 'ρθουν

Τα σχέδια που αναβλήθηκαν

(επ' αόριστον κι επ' ορισμένον)

Τα παλιά μου απογεύματα

Τους αναστεναγμούς της ηδονής

(της δικής μου και των άλλων)

Τα μαθητικά μου τετράδια

Τα διαμελισμένα ποιήματα

Τους σπόρους από καρπούζια που έφτυσα

Το σφύριγμα του πατέρα που μας καλεί να επιστρέψουμε

Το μηχανάκι που σκούριασε

Την καρυδιά που γέρασε

Την πόλη που άλλαξε

Τη σιωπή που δεν άλλαξε

Τους μέσα εαυτούς μου ξεσκονίζω

Κάτι τέτοιες ώρες καλοκαιρινές

Με ένα βρεγμένο πανί διώχνω τη σκόνη

Σαν να μην έχω τι άλλο

Παρά να καθαρίζω τα υπάρχοντα της ζωής μου (υπαρκτά μα κυρίως ανύπαρκτα)

Μια μαύρη γάτα ήρθε στην αυλή

Θα τη διώξω

Πριν έρθει η νύχτα

***

Ο πίνακας είναι του Νίκου Χουλιαρά

Το ποίημα του Dylan

Ένα μεγάλο δέντρο είναι η σιωπή
Απλώνει τα κλαδιά του
Στην αυλή μου
Απλώνει τα κλαδιά μου

Ένα πουλί είναι η σιωπή
Απλώνει τα φτερά του
Στην αυλή μου
Απλώνει τα φτερά μου

Εγώ είμαι η σιωπή
Απλώνω τις ρίζες μου
Στο αίμα
Απλώνω τις ρίζες μου

*ο πίνακας είναι του Τάσου Μαντζαβίνου

Ένα βιβλίο πεταμένο στο δρόμο

Έφτασε στα χέρια μου μέσω φίλων - βρέθηκε πεταμένο στο δρόμο, στα Εξάρχεια. Τυπώθηκε το 1851 στο Βελιγράδι, από το Knjažestva Srbskog Knigopečatni (Τυπογραφείο του Πριγκιπάτου της Σερβίας). Ο τίτλος του, μεταγραμματισμένος,: Javno Pravo: knjažestva srbie ( = Δημόσιο Δίκαιο: Πριγκιπάτο της Σερβίας).

Στη σελίδα τίτλου φέρει δύο σφραγίδες. Η μία αναφέρει "Cong, Miss. Sup. Dom. Constantinopolitane". Η δεύτερη σαφώς δηλώνει σε ποια βιβλιοθήκη κάποτε φιλοξενούνταν: "Bibliothèque de St - Benoit-Constantinople". O St - Benoit (Άγιος Βενέδικτος) είναι η παλαιότερη καθολική εκκλησία της Κωνσταντινούπολης (χτίστηκε το 1427), βρίσκεται στην περιοχή του Γαλατά και περιλαμβάνει και μοναστήρι. Το 1583 Ιησουίτες μοναχοί ίδρυσαν και ομώνυμο σχολείο, το οποίο μες στους αιώνες γνώρισε πολλές αλλαγές, καταστροφές και επανιδρύσεις.  Λειτουργεί σήμερα ως διάσημο ιδιωτικό σχολείο (Özel Saint Benoît Fransız Lisesi), αποτελώντας ένα από τα παλαιότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Τουρκίας.

Υποθέτω ότι το τεκμήριο κάποτε άνηκε στη βιβλιοθήκη του μοναστηριού - αν άνηκε στη βιβλιοθήκη του σχολείου θα έφερε κάποια σχετική ένδειξη στη σφραγίδα κι επιπλέον το θέμα του μάλλον ενδιέφερε αποκλειστικά ενήλικες. Φέρει δική του βιβλιοδεσία και ενδιάμεσα στις τυπωμένες σελίδες περιέχει δεμένες κενές σελίδες για σημειώσεις - σε αρκετές από αυτές όντως υπάρχουν χειρόγραφες σημειώσεις στα γαλλικά. Ούτε να φανταστώ μπορώ τα ταξίδια του μέσα στο χρόνο και τους τόπους, από χέρι σε χέρι, πώς και πότε έφυγε από τη βιβλιοθήκη που το φιλοξένησε, πώς έφτασε εκεί (και πότε), σε ποιες χώρες το κουβάλησαν οι ζωές των ανθρώπων. Και πώς επέζησε αυτά τα 173 χρόνια της ζωή του ενδιαφέροντας όσους ήθελαν να ξέρουν το δημόσιο δίκαιο του Πριγκιπάτου της Σερβίας, πριν δηλαδή η Σερβία αναγνωριστεί ως ανεξάρτητη, το 1878.

Ο προσκοπικός δρόμος προς την επιτυχία...

Την επιτυχία θα την βρεις αν αποκτήσεις την ευτυχία. Και την ευτυχία θα τη βρεις αν αποφύγεις του "Σκοπέλους" της ζωής, δηλαδή τα τυχερά παιχνίδια, το κρασί, τις γυναίκες και τους δημαγωγούς της πολιτικής και της αθεΐας. Αντίδοτα στους "Σκοπέλους" είναι αντίστοιχα οι ενδιαφέρουσες απασχολήσεις και η απόκτησις χρημάτων με την εργασία, η αυτοκυριαρχία, ο ιπποτισμός και η εξυπηρέτησις του θεού και του πλησίον.

Αυτά δεν τα λέω εγώ, αλλά ο Ρόμπερτ Στίβενσον Σμάιθ Μπέηντεν-Πάουελ, ιδρυτής (εκτός από βαρόνος) και του περιβόητου προσκοπισμού. Ο προσκοπισμός σου λέει είναι καλό πράγμα, γι' αυτό κι αντέχει στη χώρα μας δεκαετίες τώρα, αφού χιλιάδες γονείς έστελναν και στέλνουν τα παιδιά τους σε ημιστρατιωτικές ομάδες με ναζιστικό παρελθόν και αρχές βασισμένες στην πίστη στην πατρίδα, στο θεό και παλιότερα και στο βασιλέα.

Η αλήθεια είναι πως το πλέον σταθερό στοιχείο του προσκοπισμού ήταν πάντα ο αντικομμουνισμός, γι' αυτό και στο έργο του "Ο δρόμος προς την επιτυχία" ο Μπέηντεν-Πάουελ λέει πως ο κομμουνισμός είναι δημαγωγικός. Στην τραμπάλα του ιδρυτή του προσκοπισμού από τη μια πλευρά είναι ο εργάτης και από την άλλη ο εργοδότης. Όλα θα ήταν καλά σου λέει σε αυτό το σχήμα, αλλά πίσω από τον εργάτη πάει και κάνει τη ζημιά ο κομμουνιστής, και πίσω από τον εργοδότη, όχι ο καπιταλιστής, αλλά ο "εκμεταλλευτής". Και έτσι "η προσπάθεια του κράτους καταστρέφεται από τους ανθρώπους των άκρων"... Αλλά, άμα πετάξουμε από την τραμπάλα σου λέει κομμουνιστές και εκμεταλλευτές, θα επικρατήσει αμοιβαία συνεργασία και καλή διάθεσις στην κοινωνία, δηλαδή ας πούμε μια κεντρώα αντίληψη των πραγμάτων (κεντροαριστερή-κεντροδεξιά, δεν έχει σημασία) είναι η ενδεδειγμένη στάση. Και άντε πετάς τους κομμουνιστές από την τραμπάλα με τη βοήθεια των εκμεταλλευτών, τους εκμεταλλευτές πώς τους πετάς, ώστε στο τέλος αυτοί που κερδίζουν από την εργασία των εργατών να μην τους εκμεταλλεύονται;

Τελοσπάντων είναι λίγο μπερδεμένα αυτά τα πράγματα και ο καύσων δεν βοηθά σε ψύχραιμες κι εμβριθείς αναλύσεις, απλά σκέφτομαι πόσες δεκαετίες ας πούμε ο προσκοπισμός δηλητηρίασε τους νέους ανθρώπους με τέτοιες (κι άλλες αηδίες), μαντρώνοντάς τους σε ένα φασίζοντα στρατό υπακοής, υποταγής κι αντίδρασης.

Ο Νερόμυλος σε ένα αμερικανικό καράβι

Το "Νερόμύλο στον Φλος" (The mill on the Floss) τον βρήκα σε μια ιδιωτική βιβλιοθήκη. Είναι μια αμερικανική έκδοση του μυθιστορήματος της George Eliot το 1901 από την Doubleday. Στη λευκή σελίδα πριν τη σελίδα τίτλου υπάρχει στο αντίτυπο που κρατώ στα χέρια μου μία μεγάλη σφραγίδα με τρίγωνο πλαίσιο εντός του οποίου αναγράφεται :

"Loaned to the crew by The American Seamen's Friend Society (175 Fifth Avenue, New York 10, Ν.Υ.)"

Σκέφτομαι καμιά φορά πόσο εύκολα μπορείς να ασκήσεις μια πολιτική, ας πούμε πολιτική βιβλίου και ανάγνωσης, όταν πραγματικά θες να το κάνεις. Η American Seamen's Friend Society υπήρξε απότοκο της λεγόμενης "Δεύτερης Μεγάλης Αφύπνισης" (1790-1830), της μεγάλης ανάπτυξης δηλαδή προτεσταντικών κινημάτων στους χώρους των Μεθοδιστών και Βαπτιστών στις ΗΠΑ. Αποσκοπούσε στον εγγραμματισμό της κοινωνίας, καθώς μόνο μέσα από την ανάγνωση γινόταν αντιληπτό το μεταρρυθμιστικό πνεύμα. Ανέπτυξε ένα εκτεταμένο δανειστικό βιβλιοθηκονομικό σύστημα την περίοδο 1859-1967. Δεδομένου ότι η ναυτική ζωή και το πλήθος των λιμανιών των ΗΠΑ δεν θα επέτρεπε δημιουργία βιβλιοθηκών στις ακτές, αποφασίστηκε ένα σύστημα φορητών βιβλιοθηκών και συλλογών που "δανείζονταν από την A.S.F.S. και από συγκεκριμένα λιμάνια απευθείας στα αμερικανικά πληρώματα των εμπορικών πλοίων. Το υλικό ήταν και θρησκευτικό (βέβαια) και κοσμικό (όπως στο παράδειγμά μας το μυθιστόρημα της Έλιοτ). Το σύστημα των κινητών δανειστικών βιβλιοθηκών του Αμερικανικού Συλλόγου των Φίλων των Ναυτικών αποτέλεσε πρότυπο για παρόμοια προγράμματα που ακολούθησαν στις ΗΠΑ.

Το πώς βέβαια έφτασε ένα από αυτά τα βιβλία σε μια ιδιωτική συλλογή στη Νέα Ιωνία, είναι άλλη ιστορία. Πιθανολογώ πως κάποιος Έλληνας ναυτικός δεν επέστρεψε ποτέ το βιβλίο που δανείστηκε, ίσως γιατί μετά το 1967 το πρόγραμμα έληξε και τα βιβλία έμειναν "ορφανά" στα πλοία, με το αιώνιο σημάδι μιας ευφυώς απλής ιδέας που υλοποιήθηκε γιατί ο κόσμος έπρεπε να διαβάζει, να μορφώνεται για να γίνει καλύτερος...

Το ποίημα του Mosab

Ποίημα αφιερωμένο στον Παλαιστίνιο ποιητή Mosab Abu Toha, του οποίου η πρόσκληση συμμετοχής στο 10ο Διεθνές Φεστιβάλ Ποίησης Αθηνών ανακλήθηκε (από τους διοργανωτές).

Λένε πως
οι ποιητές είναι άνθρωποι των λόγων

Αυτή η παρανόηση ανόητα
αναπαράγεται ξανά και ξανά.

Σας διαβεβαιώνω ωστόσο πως
για τους ποιητές
οι λέξεις είναι πράξεις
που έγιναν και δεν έγιναν
μετανοημένες κι αμετανόητες
απελπισίας ίσως
Όμως αναμφίβολα πράξεις.

Οι ποιητές δεν μπορούν να μιλήσουν
γι' αυτό και γράφουν ποιήματα.

Το ποίημα της Αγγελικής

 

Φύσηξε αέρας
και σκόρπισα στης μέρας
την αδιαφορία
Την ευχόμουν αυτή τη βία
Ελευθερία
που μου χαρίστηκε
όπως μια συγχώρεση
ή σαν φιλί προδοσίας

***
ο πίνακας είναι του Τάσου Μαντζαβίνου